Nurgül Özlü
Nurgül Özlü, Süreyya Aylin Antmen’in üçüncü şiir kitabı Ateş Sözcükleri hakkında yazdı:
“Damarlarında ateş dolaşır kan yerine ve aşk ateşten bir taçtır ‘bana cüret ver, bana sıcağını!’ derken. İnsan sıcağının insana en iyi gelen sıcaklık olduğunu söylemenin dizesi değil midir şu dize; ‘soğuyor kan bile, aşksız’.”
Ölmek için gelmiyoruz dünyaya, bizi nelerin beklediğinden biraz da habersiz yaşıyoruz. Bu tatsız sürprizle baş etmenin çeşitli yolları vardır ve bu yol zorlu bir yoldur. Buna rağmen yazma ve yaratma derdi olan her şair gibi Süreyya Aylin Antmen de ölümsüz kalabilmenin ve varoluşun etkisini şiir aracılığıyla dile getirir. ‘Anlat bana, nasıl dayanacağız dünyaya’ (s. 61) diyen persona için verilecek yanıtımız şu soru olabilir; şiir de dünyaya katlanma yöntemlerimizden biri değil midir?
Zygmunt Bauman “Ne ‘baki olduğu için değerli’ ile ‘geçici olduğu için faydasız’ olan arasındaki ayrım, ne de ikisini ayıran kapatılamaz boşluk, insan mutluluğu üzerine düşüncelerden şimdiye kadar bir an olsun çıkmıştır.” (s. 48) [1] der. Var olmak ve yok olmak şair ve şiirinin can alıcı çıkmazıdır. Okurun payına düşen mutluluk ise bir şiirin dizelerinde ya da okuyup bitirdiği bir romanın satır aralarında gezinirken aldığı hazdır. Süreyya Aylin Antmen’in üçüncü şiir kitabı Ateş Sözcükleri‘ndeki şiirlerin çoğu ağıt diyemesek de, şiir öznesinin derin acılarını yansıtan, kapalı ve imge ağırlıklı anlatımın yoğun olduğu şiirlerdir.
Ateş, Güneş ve fırtına Gök Tanrı inancında temel unsurlardır. Güneş’in yeryüzündeki temsilcisi ateştir. Ateş kötülükleri kovar, ruhları temizler. Süreyya Aylin Antmen de şiiri ve hayatı ateşten bir denize benzetiyor. Şairin izlediği şiir yolunu bireysel veya toplumsal fırtınaların dili oluşturur. “sonsuzun kalbi başlıyor atmaya, onu al” (s. 49) [2]derken şiirin yaşama dayanma formlarından biri olduğunu vurguluyordur kim bilir. Şair “tutsağım dilimdeki kanat sesine / tutsağıyım göklere inanmanın ben” (s. 16) der. Sözcükler mağarasında sonsuzluğu bekleyen öznesi dilsizdir veya dili yetmeyen bir tutsaktır.
Şiirlerde sadece üç renk vardır; beyaz, kırmızı ve kara. Kırmızı ateşin temizleme özelliğini, canlılığı temsil eder. Şamanizm’de aydınlığın, saflığın ve gücün temsilcisi olan beyaz renk Ateş Sözcükleri’nde sıklıkla ‘ak kanatlar’ imgesiyle vurgulanır. ‘kara yağmurlar hep besleyecek bizi’ (s. 19) dedirten dünya, kara yolculukların mekânıdır. Kara, eski Türklerde karanlığın, ölümün ve yasın rengidir. “yara almadan geçip giden gölgeler gördüm” (s. 22) diyerek, dünyadan yara almayanları kalbi olmayan gölgesizlere benzetir. Toplumsal sorunları dert edinmeyenlerin bakışlarını birer gölgeye benzeterek, insanın suret haline gelmesine duyduğu tepkiyi dile getirir.
I
Şiirlerin bütününü düşündüğümüzde Arkaik döneme ait bir sahne var gibidir. Kan, kül, çamur, kara dikenler, bulanık sular ve kuytular her şey sanki bu sahnenin şiir dekorudur. Ateş Sözcükleri’nde ölürken bile güçlü olup gülümseme disiplini hâkimdir. Unutmayalım ki sadece ölüler gülümseyemezler. Acıya dayanıklılık fikri Nietzsche’nin acıya yaklaşımını ve şu sözünü akıllara getirebilir “Hayat yalnız acıdır.” [3] Şiir öznesi yakararak, içini dökerek, dertleşerek, sırlarıyla ve sorularıyla hesap sorarak Ariel’e seslenir “Ben acıydım Ariel” diyerek. Ariel ismi İbranicedir ve “tanrının aslanı” anlamına gelmektedir. Sümerlerde Ariel, aslan başlı bir erkek olarak resmedilmiştir. Bazı kaynaklardaki gibi persona için de Ariel, ‘dünyanın efendisi ve koruyucusu’dur.
Şiir kişisi, yeryüzünden uzakta, suya yansıyan seslerin eşliğinde açık denizlerde yatan Atlantis’e benzetilebilir. “ekinleri incitmeyen / kuşların kalbi kadar tutuşur kalbim” (s. 16) diyen öznenin sevgi dolu yüreği, affediciliği ve hoşgörüsü ‘İncinsen de incitme’ felsefesini akla getirir. Daha gerisinde de tarihler boyu sayısız katliamlar gören bir toplumun yerleşik ve büyük hoşgörüsü karşılar bizi.
II
Arketip, herhangi bir imgenin, karakterin, durumun vb. önemini tartışmakta kullanılan bir terimdir. Analitik psikoloji okulunun kurucusu, İsviçreli psikiyatr Carl Gustav Jung, “İnsan kavrasın veya kavramasın, arketiplerin dünyasının bilincinde olmak zorundadır, zira o dünyada henüz doğanın bir parçasıdır ve ona kökleriyle bağlıdır. İnsan ile yaşamın ilk imgeleri arasındaki bağı kopartan bir dünya görüşü ya da toplum düzeni, bir kültür olmakla kalmaz, giderek bir hapishane ya da ahır halini alır. İlk imgelerin şu ya da bu biçimde bilincinde olunduğunda bunlardaki enerji insana akabilir.” [4] diyor. Arketipler, sanatta ve edebiyatta olduğu kadar, düşte ve rüyalarda da ortaya çıkan biçimlerdir. Jung, onları, ‘ortak bilinçdışı’ olarak adlandırdığı şeyin belirtileri olarak kabul eder. Örneğin, şiirlerde ve kısa hikâyelerde, ölüm ve yeniden doğuş arketipleri, anne ve baba arayışı olarak söylenebilir.
Ateş Sözcükleri’ndeki temel arketiplerden biri ateştir. Şair, kapalı imgelerle şiirin sağaltıcı özelliğini anlatmak için bu arketipe başvurulmuş olabilir. Karanlık-güneş, ateş-su, kara-ak, kan-gül, ölüm-sonsuzluk çelişkileri de eşlik hâlindedir. Ağaç temel figürlerden biridir, dolayısıyla yaprak da. Persona, dünyada çektiği yabancılığı ve güçlükleri bir ağaç gibi köklü, dayanıklı ve ayakta karşılar. “dokunsam bir dal yapraklanıyor” (s. 50) dizesinde de söylediği gibi ağaç sonsuza, göğe uzanmanın ve çoğalmanın imgeleşmiş nesnesidir. Ağaç, Türk mitolojisinde de çoğalmayı temsil eder.
Şair, yeniden doğuş arketipini, kanatlanıp uçmayı Simurg çağrışımıyla imgeleştirir. Belki de zamanla öznel dönüşümler ve kişisel devrimler toplumsal bir harekete dönüşecektir. “ama düşünürüm belki kükreyen bahar dalını / her şeye meydan okurken, razı ve metanetli” (s. 42) diyen öznemize göre çoğalmak, birlikte olmaktan geçiyor. Şairimiz toplumu göz önüne aldığına göre, persona ile özdeşim kurmuştur, diyebiliriz. Kendi ruhuna dost olan persona, iç sesine de sadıktır “kimse sevmedi mi yeryüzünü / senin beni benim seni sevdiğim kadar” (s. 76) derken.
Geçmişi ortadan kaldırıp yeni bir hayat kurmak kolay değildir. Yeni başlangıçlar yapabiliriz ancak acılardan tamamen sıyrılamayız, zaman gereklidir. İnsanlığın ayağa kalkması için yaşamak zorunda olduğunun bilinci yeterlidir. Zygmunt Bauman, “Farkında olalım veya olmayalım, hoşumuza gitsin veya gitmesin, yaşamlarımız sanat yapıtıdır” [5] der. Bilerek veya bilmeyerek hayatta var olmaya biçim arar her insan. Yaşam sanatının içeriğini bireyin tercihleri ve yaşama coşkusu belirler.
III
Personanın acısı, acıdan daha öte, aşkın bir acıdır. Canlıların hemen hepsi acıdan ibarettir nerdeyse. Örselenmiş olmasına rağmen yine de umut doludur. Hayatımızdaki boşlukları doldurursak bile sevdiklerimizin acılarının üstesinden gelmemiz zordur. Şiir öznemiz, “ömrüm bir ateş fırtınası” (s. 21) diyerek ömür fırtınasını şiirle ve dirençle dindirmeye çabalıyor. Ne kadar çok sevdiysek ve paylaştıysak kayıplarımızın acısı da o kadar büyük, derin ve katlanılmaz olur.
Zamanın yaralar açabileceği, kişiyi nelerin beklediğinin bilinmeyişine “bir yara açarak kendimizde / vakitlerin işçiliğiyle” (s. 19) dizesinde vurgu yapar. Yas tutan özne gecelerin ağırlığını, zamanın durduğunu iyi bilir. “yaslı ekmeği dişleyenler bilir geceyi” (s. 20)dizesi yas hâlinin dayanılmaz ağırlığının ifadesidir. Ölümler karşısındaki tutumumuzu Levinas şöyle özetler: “Başkası benim yakınım olarak ilgilendirmektedir. Her ölümde yakın olanın yakınlığı; ölümden artakalanın sorumluluğu kendini iyiden iyiye belirtir, yakın olana yaklaşmak bu durumu canlandırır ya da heyecanlandırır.” [6] Ölümün her anlamıyla olumsuz olması insanın en büyük sorunudur. Ölüp gidenin nereye gittiğinin belirsizliği ve sonrasını bilmeyişimiz, çaresizliğimizdir. “Ölüm yanıt yokluğudur.” [7] diyor E. Levinas. Ölüm önlenemez ancak doğalında gelişmemesi daha can yakıcıdır.
Travmatik kayıplarda kişinin veya toplumun şaşkınlığı ve hayret duygusunun geçmesi zaman alır. “sense sabırla bekliyorsun zamanını silinip gitmenin” (s. 27) derken personanın sabrı zamanın geçip gittiğini anlaması ve zamanın duygularındaki karşılığını dile getirir. Tekrar Levinas’a kulak verelim: “Zaman süresinde ölüm öyle bir noktadır ki zaman bütün sabrını ondan alır; bu öyle bir bekleyiştir ki beklemeyi kendi yönemselliğinden ayırır,-‘sabır ve zamanın uzunluğu’ der bu anlamda atasözü de- sabır burada edilgenliğin altını çizer.” [8] diyor. Sabır zamana rağmen bireyin bekleyebilmesidir, acıya direnmesidir.
Bir dönem arka arkaya gelen toplu katliamlarla sarsıldık. Yara bile almadan kurtulanlar hayatta kalmalarına sevinemediler ve bu neredeyse kişisel bir suçluluğa dönüşmüştür. İyilik ve güzellik adına ne varsa unutturulmaya çalışıldığı, yaşama sevincimize göz dikildiği o günleri anımsatır bazı dizeler. “neydi ateşten dikenlerle can veren” (s. 30), “yol içine uzayan bir girdap / unuttum bildiğim ne varsa” (s. 29), “parçalanmış kanatlara can üflemek / göklere bir güvercin soluğu salmak için yeniden / var olmanın pıhtısı kimde Ariel” (s. 30). Üzülmeyi unutup hayatımıza neşemize kaldığımız yerden elbette ki hemen devam edemeyiz. Hayatın normal seyrine dönebilmesi için zamana ihtiyaç vardır. “oradayım ben kalbim orada” (s. 32) diyen öznemizin kalbi acının orta yerindedir.
Acı paylaşılırsa, ağızdan dökülürse azalır, etkisi hafifler. Şair bu yangıyla kurduğu şiir dilini şöyle vurgular; “içerdeki sesin yaraları öyle birleşti / başka bir dil kurdu benden içeri, baktım” (s. 36). Bu dize aynı zamanda Yunus Emre’nin ‘bir ben var benden içeri’ deyişini çağrıştırır. Ölümsüzlük insana yasaklananlar arasındadır. Bu bilinci yitirmeden ölümün gölgesine rağmen kadere teslim olanla olmayanlar bir olmazlar. İstemek, ummak, beklemek ve eylemek yaşam enerjisiyle ilgilidir. “birleşen iki nehir dünya / kara yağmurlar hep besleyecek bizi” (s. 19) dizesi Uygurların türeyiş mitini akla getiriyor.
Süreyya Aylin Antmen erotizmi de kapalı bir kutu gibi, olanca gizemiyle anlatıyor. “senin etinden kopup gelen fırtına / şimdi derimin altında anımsıyor / o kökensiz, yurtsuz, solgun fundalığı” (s. 50), ‘beni tekrar oku, bir daha oku’ der gibidir dizeler. Okuyucuya teslim edilmiş bu dizelerde aşk acısı çeken de ölüm ayrılığının acısını çeken de kendisini bulur. “yücelt dinmez yaşam şarkını” (s.50) diyen şair sadece aşk acısına seslenmez.
Damarlarında ateş dolaşır kan yerine ve aşk ateşten bir taçtır “bana cüret ver, bana sıcağını!” (s. 55) derken. İnsan sıcağının insana en iyi gelen sıcaklık olduğunu söylemenin dizesi değil midir şu dize; “soğuyor kan bile, aşksız” (s. 55). Deniz yaşanacakların, ayrı kalmanın ve uzaklık ölçüsünün nesnesidir. Şiir kişisi dünyaya sevgi ve aşk sayesinde katlanılacağına inanıyor. Persona kanatları kırık kara bir kadındır.“bense karnımda büyüttüm açık denizleri / sevmeyi beslemeyi güç yüreklileri” (s. 25) diyen öznedüş doğurur, çoğalır aşkıyla. “ellerini göklere açanlarla bir oldum / tohumlar saçtım güneşe ve ağladım / ellerim kan dolmuştu belki de” (s. 26). Elleri göklere açık dualarla gün sayan anaların coğrafyasını akla getiren dizelerdir. Recm edilen kadınları da unutmaz şairimiz. “şimdi aramızda yaşlı incir yaprakları / yüzlerce yıl sürecek taş yağmurları aramızda” (s. 37).
IV
Ateş Sözcükleri’nde şiirsel mekân sadece doğadır, herhangi bir yapı veya somut bir inşa yoktur. Rüzgâr, deniz, toprak, kuşlar, gül, su vb. doğa figürlerinden en sık karşımıza çıkanlardandır. Mekân içinde mekân sanal dünyalar günümüz insanının en temel sorunudur. Yoksunluklarımız, yalnızlıklarımız girdap gibi çeker bizi içine. Günümüz insanı için doğaya kavuşmak ve toprak anayla kucak kucağa yaşamak en derin özlemdir. Belki de Süreyya Aylin Antmen bu nedenle şiirine hiçbir yapıyı ve kapalı ortamı almamıştır. Bu anlamda eyleme geçmek için, çok çılgınca geliyor fakat köy ortamına dönüş mutluluk için bir adım olabilir. Yüksek binalardaki durağan hayatlarımızda yeterince sıkılmıyor muyuz? Böylesi bir hızla değişen dünyada şiir bir sığınak ve aykırı bir dildir. Bu dilden uzak kalmamak dileğiyle…
[1] Zygmunt Bauman, Yaşama Sanatı, Ayrıntı Yay., 2017, s. 48
[2] Bu yazıda Süreyya Aylin Antmen şiirinden yapılan alıntıların tamamı, sayfa numaraları belirtilerek, Ateş Sözcükleri (Ve Yayınevi, Eylül, 2018, İstanbul) adlı kitabından alınmıştır.
[3] F.Nietzsche, Böyle Buyurdu Zerdüşt, İskele Yayıncılık, 2005, s. 42
[4] Carl Gustav Jung, Dört Arketip, Metis Yay., Ötekini Dinlemek, 5. Bas., Aralık 2017, s. 32
[5] Zygmunt Bauman, Yaşama Sanatı, Ayrıntı Yay., 2017, s. 33
[6] Emmanuel Levinas, Ölüm Ve Zaman, Ayrıntı Yay., 2004, s.23
[7] A.g.e. s.12
[8] A.g.e. s.10
