Nurgül Özlü, Zarife Biliz ile Yeryüzüne Dönerken kitabı üzerine söyleşti. 26.8.2018’de Evrensel’de yayımlanan söyleşinin tam metnini yayımlıyoruz.
Nurgül Özlü: Annemizin bedeninden kopuşumuzla birlikte yeryüzüne dönüyoruz. Güven dolu bir ortamdan kendimizi yabancı hissettiğimiz soğuk ve eksikliklerimizle dolu bir ortama. Yeryüzüne gelince ölümün başlamış olmasının çaresizliği karşılıyor insanı. Benliğimize kavuştuktan sonra nesneler dünyasına adım atıyoruz. Şiirlerinizde kendinden emin, olayları nesnel görebilen bir yetişkin ve onun içinde dünyayı gizemli gören, hayret duygusu içinde olan bir çocuk kalbi vardır. Neden ‘Yeryüzüne Dönerken’ diye başlayalım mı söze?
Zarife Biliz: Aslında siz sorunun içinde ismi gayet güzel yorumladınız. Hem yorumunuz hem de sorunuzla şiir sözünün ayırıcı yönünü de ortaya serdiniz aslında. Okuyanın benliğinde yeniden, belki de bambaşka anlamlarla doğmaya muktedir olan sözse şiir, yazana ait olduğu kadar okuyana da aitse doğru yerden başlıyoruz demektir röportaja.
“Yeryüzüne Dönerken” ismi içime ilk doğduğunda bunun doğru isim olduğunu biliyor ama mana bahçesinin sınırlarını bir türlü çizemiyordum. Zihnimde iki anlam öne çıkıyordu: “yeryüzüne dönmek” benim için çok uzun yıllardır bir madenci gibi karanlıkta işlediğim, yerin altında tuttuğum –en basit tabirle– sözcükleri gün ışığına, yerin yüzüne çıkarmak demekti. Kendimi dünyaya koşmak, insana soyunmaktı. Ama aynı zamanda, yeryüzüne dönmek insandan soyunmaktı da. İnsan kılıfıyla koptuğum evrene, hayvan, bitki ya da taş, varlıklardan bir varlık olarak geri dönme, evrenle göbek bağımı tekrar kurma çabasıydı. İsimde benim bilebildiklerim bunlardı fakat bunlarla kalmadı.
Bir anlamı hayat işaret etti, birini de burada siz işaret ettiniz. Kitap yayına hazırlanırken elim bir olay yaşadık, 19 yaşındaki yeğenimi bir kazada kaybettik. Erkenden yeryüzüne dönen güzel yeğenimin oldu kitap. Anlam kendini kıyıya vurdu. Yaşam dediğimiz süre tabii ki ölüme doğru yürüyüşümüz bir anlamda ve erken olanları bizi tarifsiz bir acıya boğsa da hepimiz eninde sonunda yeryüzüyle kucaklaşıyoruz. Bilirsiniz, Türkçede sonsuzluk için iki ayrı kelime vardır: ezel ve ebet. Nitekim ölüm, sonsuzluk maceramızın ebet tarafı. Fakat sizin soruyu sorarken belirttiğiniz üzere evrenin sonsuzluğundaki maceramızın ezel tarafı da var. Yeryüzüne gelebilmek için annemizin karnından kopuyoruz. Ezelden ebede, doğumdan ölüme çember tamamlanıyor, başladığımız yere dönüyoruz bir anlamda.
N.Ö.: Çeşitli dergilerde yazı işleri müdürlüğü, editörlük ve çevirmenlik yaptınız. Çeviri ve editörlük çalışmalarınız hâlâ devam etmekte. Yazdıklarınızı çıktığınız içsel yolculuklarda gördükçe doğaçlama mı yazıyorsunuz yoksa öncesinde tasarlayıp temayı belirleyerek mi?
Z.B.: Ben şiiri bulmuyorum, aramıyorum da, o gelip beni buluyor. Otuz yıldır çok çok az yayımlayarak yazmayı sürdürmemin başka bir açıklaması olamaz zaten. Bazen bir şiirin kendini tamamlaması çok uzun zaman alabiliyor. Hiç bitmeyen, yarım kalmaya yazgılı görünenler de yok değil. Bazen hangi dizenin hangi dizeyle hasbıhal edeceğini önceden ben de bilmiyorum. Uzun süre tek başına avare dolanan dizeler, ikilik, üçlük, dörtlükler oluyor. Karşılıklı bir keşif bu, hiç şüphesiz ki şiir benden fazlasını biliyor. Bunu asla inkâr etmem.
N.Ö.: Şiirinizde zaman, mekân ve eylemler zinciri göze çarpıyor. Zaman var olan değil insan tarafından nicel olarak var edilendir. Zaman ile hayatın verebileceği acıları kastediyorsunuz bazı dizelerinizde. Zaman, şiirinizde acı getirileri olan soyut bir mekânınız. Zamanı bir kediye benzetiyorsunuz. “Zamanla dost öylece durmak”(s.13) dizesindeki dostluk kadim bir dostluk. Acılarımız ve yaşlanmak olmasaydı dost olmak kolaydı zamanla. Şiirinizde temsili olan acılar var, olmuş bitmiş, yaşanmış ve acısı geriye kalan. Olacakların tasarımını yapmayan bir şiir, Zarife Biliz’in şiiri. “Tek bir derdim var benim/ Yeryüzünün kabuğu üzerinde koşturan cümle mahlukât/ Altında soluklanan hayat/ Devridaim içindeki zaman” (s.25) diyen bir öznenin şairi acı, insan ve zamanla ilgili neler söylemek ister bizlere?
Z.B.: Zaman çok uğraştığım bir konu, gerek şiirde gerek hayatta. Keza an ve zaman ilişkisi de öyle. Aslına bakarsanız anlarla hep başım dertte oldu. Anlar insana büyük işkenceler edebilir. Anları topladığınızda bir zaman birimi etmez mesela ama zaman birimleri anlardan oluşur gene de. Bir saat kaç an’dan oluşur örneğin? Bir an kaç saniye, kaç saat sürer? Yanıt elbette “hiçbiri”! “An ki fıskiyesi sonsuzluğun” diyor ya Cemal Süreya, biraz buna yakın düşen ama çok çok ötesine de geçen bir şey kastettiğim. Bir tür ağrı denebilir belki de.
Ama insanın aptallığı işte; zaman denilen yapay bir şey icat ediyor, sonra bu şeyin hükmü altında yaşamaya başlıyor, bir de üstüne ondan delicesine korkuyor. Sanmam ki insan dışında başka bir varlığın (iç) saati işkence etsin ona. Bu zaman meselesinin yukarıda bahsettiğim, bir varlık olarak evrene dönmek konusuyla da ilgisi var. Hepsi birlikte… Ne kadar imkânlı bilmiyorum ama evrenin saatine ve zamanına kavuşmak istiyorum tekrar. O doğal ve kendinde iç saate. Nesne değil de tekrar varlık olabilmek için bu insan zamanından kurtulmak zorunda olduğumu hissediyorum.
N.Ö.: Görmek ve bakmak şiirinizde başat temalardan diyebiliriz. “Kördüm/ Olmuştum”. Öznenizin ışıkla ve karanlıkla sorunu yok, geldiği ve gideceği yeri merak etmiyor. “Baktıkça/ Çıplaklığımı da unutuyordum” (s.41) Çıplaklık insanın kendisi olabilme ve en doğal hali. “Oysa beklemek yok evrenin dilinde/ Durmak var”(s.59) durup öylece bakmak ve görmek…
Z.B.: Işıkla ve karanlıkla derdimin olmaması bir açıdan hayvan yanımla ilgili sanırım, tekrar olmayı arzuladığım varlık yanımla. Bir taş ya da tilki karanlıktan korkar mı mesela? Gözlerimiz bu kadar körleşmeseydi biz de korkmazdık herhalde. Ve Exupéry’nin Küçük Prens’ini anarak söylersem, insanın gözleriyle bir şey görebileceğine inanmıyorum. Benim şiirimdeki görmek de genelde gözle yapılan bir eylem değildir. Bazı acılar insanın gözünü kör edip anların sonsuzluğuna mahkûm bırakabilir. Bu körlüğü, kör bir insanın aynı zamanda karşıdaki kişi tarafından görülmüyor olduğu sanısıyla beraber düşünmek gerekir. Göz kör olursa gönül gözü mecburen hakiki olanı görmeyi öğrenir; görünenin, nesnenin, insanların sakladıklarını sandıkları şeylerin ötesini görmeyi.
Çıplaklığa gelince, çıplaklık eksiklikle tanımlanan bir şey şiirde, o yüzden de utanç eşlik ediyor ama haklısınız, çıplaklık insanın en doğal hali ve şiirdeki öznenin bu durumuna karşı, terazinin diğer kefesinde, maruz kaldığı kabulsüzlük ve otantik varlığı içinde kendi olamama sorunu duruyor diyebiliriz. Bunu yer yer fark ediyor, bazen edemiyor ama anlamaya, bakmaya çalışıyor. Bu şiirdeki öznenin şahsi bir sorunu gibi duruyor belki ama toplumsallıktan gücünü almadığını kim söyleyebilir? Bugün kim kimi olduğu gibi kabul etmeye gönüllü! Herkes maskeleri seviyor, maskenizi çıkarıp gerçek –yani çıplak– halinizi gösterin “dost” sayınızdaki çarpıcı azalmadan gözleriniz yaşarır. Oscar Wilde Mutlu Prens’te, “İnsanın dostlarını tanıması tehlikeli bir şeydir!” der. Kimsenin çıplaklığa dayanacak kadar midesi de yüreği de sağlam değil bu zamanda.
N.Ö.: Doğadan güç alıyorsunuz. Rüzgârın uğultusu, hava, su, ağaçlar, kargalar, dağ kuytuları… Doğadaki dengelerin bozulmasına başkaldıran,“ İnsan denen tamahkâr hayvan hariç” diyerek insanın kötülüğünden korkup, hayvanlara ve doğaya sığınıyor şiir özneniz.
Z.B.: Başka türlüsü nasıl mümkün olur bu zamanda hiç bilemiyorum, hayal bile edemiyorum. İnsana muhtaçlığım ölçüsünde nefretim de var sanırım. Doğaya ise hayvan varlığımla geri dönebilme yönünde derin bir özlemim. Başka türlü bir “olmayı” hiç tecrübe etmedim ama en temelde insanı da, insan olmayı da sevmiyorum. Doğada ise yukarıda saydığınız üzere sesini duyduğum, varlığıyla huzur bulduğum canlı cansız o kadar kardeşim var ki! Doğanın kendiliğini, doğallığını seviyorum, insanın yapaylığı ise en basit tabiriyle yavan ve sıkıcı.
N.Ö.: Bedensel unsur olarak eller öne çıkıyor. Karanlığa ve kendimize uzanan, kitabın üstünde uzayan, kendi gövdesini okşayamayan ve gözlerin yerini alan eller…
Z.B.: Elleri severim, hep sevmişimdir. “Ellerinden yaşlanır insan önce” diye avare dolaşan bir dizem var. Daha gövdesini bulup yuvalanamadı. Üniversitede fotoğraf çektiğim yıllarda sırf el fotoğraflarından bir sergi açmayı isterdim. Yaratan, yapan, yıkan, seven ve öldüren eller nasıl önemsenmez? Karanlıkta gözlerimizin yerini alan, yalan söylemeyi hiç beceremeyen eller nasıl sevilmez?
N.Ö.: Soyut bir mekân algısı oluşuyor zihnimizde. Mekânsızlık; dünyada zaten misafir olmakla mı ilgili? Öznenin içindeki canlılara, orada kurulan saraylara, kurtlara, atlara ve ormana rastlıyoruz. “ Çocuk olmak da var şu dünyada/ Çocuk kalmak da/ Sence niye iyileşmiyor avcumdaki yara”(s.21). Şiirinizde çocukluk günlerinden hafızanızda kalan izler esas mekân denebilir mi? Nesneler dünyası üzerine kurulu değil şiir atmosferiniz. Çocukluk günlerimizin hazları birer sürpriz olarak çıkıyor karşımıza. Tekerlemeler, masalımsı hatırlatmalar fantastik ve gizemli bir hava katmaktadır şiirinize. Bu kurgusal bir tercihiniz midir yoksa yazarak rahatlamanın olmazsa olmazı bir eğilim midir?
Z.B.: Yukarıdaki bir soruda “zaman soyut bir mekânınız” dediniz, çok doğru bir tanımlama. Kaynağını artık olmayan bir zamandan alan, varla yok arası bir bellek zamanının içine oturup yazıyorum şiirleri, var olduğu kesin bir hiç-zaman, zamanı aşkınlaştırarak, ileri geri giderek ve ân’a dönerek dokuyorum. Bana bu kaçınılmaz geliyor, çünkü hepsi içimde aynı anda yaşıyor, karmakarışık bir örümcek ağı gibi, ben aradan birkaç deseni alıp bu kargacık burgacık, bu zavallı dile tercüme etmeye çalışıyorum ancak. Nesneler varsa eğer şiirde, o hiç-zamanın belleğinden çıkıp geliyordur kesin, orada bir yerleri olduğu için buradalar.
Bu dünyada olmadığım zaman çok, fakat her an şiirin sarayında değilim elbet, uzun zaman hiç uğrayamadığım da olur oraya. Dönüp durursunuz; hayvanlar, ağaçlar, kurtlar, atlar, taşlar sonra şiire tercüme olur, karanlıkta gölgeler kıpırdar sadece ve gözler işe yaramaz… Kurgusal tercih ve haz dediniz. Hazla aram pek hoş değildir. Tercih ve irade konusunda da biraz karışık düşüncelerim var. Sahici olan hiçbir şey tercih değildir belki de, zorunluluktur aslında ama biz onu tercih sanırız.
Söyleşen: Nurgül Özlü
Evrensel, 26.6.2018, s. 13
